Birbirimizi daha iyi anlamanın yolu: Empati

Toplumumuzda çok sık iletişim kazaları yaşanmaktadır. Bazen hiç aklımızdan geçmeyen bir şey muhatabımızla aramızda, büyük bir problemin doğmasına sebep olurken, bazen de karşımızdakinin içinde bulunduğu şartları bilip değerlendirememe de iletişim bozukluklarına sebep olabilmektedir. Bu durumlarda empati yapmak birçok problemi daha başlamadan önce çözecek ve insanları daha iyi anlama konusunda bize kapılar açabilecektir. Öyleyse nedir empati?

Empati, bir insanın, kendisini muhatabının yerine koyarak, onun içinde bulunduğu şartlar ve imkânlar çerçevesinde, o kişinin davranış özelliklerini neden bu veya şu şekilde davrandığını anlayabilme durumudur.

Yüce Rabbimiz Kur’an-ı Kerim’de bize bir çeşit empati örneği sunmaktadır:

وَلْيَخْشَ الَّذِينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعَافًا خَافُوا عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللهَ وَلْيَقُولُوا قَوْلاً سَدِيدًا

“Arkalarında eli ermez, gücü yetmez küçük çocuklar bıraktıkları takdirde, onların halleri nasıl olur diye endişe edenler; başkalarının yetimlerine haksızlık etmekten de öylece korksunlar da Allah’ın cezalandırmasından sakınsınlar ve doğru söz söylesinler.” (Nisa, 4/9)

Burada Allah; sanki bize, kendinizi arkada yetim ve başkalarına muhtaç çocuklar bırakmış kişiler olarak düşünün ve dolayısıyla yetimlere karşı davranışlarınızı o bakış açısıyla yeniden değerlendirin diyor. Zira, bütün yetimler bir kişinin çocuğudur. Onların anne ve babası yerine ölen kişiler biz olabilirdik.

Öyleyse, insan “Onun yerinde olsam, şöyle şöyle yapardım” yerine “Acaba, o durumda onun yerinde olsam, ben neler düşünürdüm ve tavrım ne olurdu?” şeklinde düşünmeli ve karşıdaki insanı anlamaya çalışmalıdır. Zira muhatabı anlamak için onun o andaki ruhi durumunu, psikolojisini ve tepkilerini bilmek şarttır.

1 Temmuz 2003, Ailem Dergisi

"Mübarek 10 gece" geliyor; farkında mısınız?

Belki bazılarımız bu soruya "mübarek on gece" de ne demek, var mı böyle bir şey. diye cevap verecektir. Gerçekten de hayatımızda maneviyat adına ekstra kazançlar elde edebileceğimiz nice mübarek gün ve gece vardır: Kadir, Miraç, Regaib gibi geceler ve üç aylarla bayram günleri gibi.

Bildiğimiz mübarek gün ve gecelerin yanında, kültür olarak henüz içimize tamamıyla yerleşmemiş, daha doğrusu değerini bilmediğimiz bazı zaman dilimleri var ki, hiç farkına varmadan gelip gidiyorlar. İşte sözünü ettiğimiz mübarek "on gece"ler de bunlardandır.

Rabb'imizin yemin üzerine yemin ettiği on gece

Fecr Sûresi'nin ilk ayetlerinde Cenab-ı Hak değer verdiği bazı şeylere yemin eder. Biz farkında olsak da olmasak da bu gecelerin belli bir değeri vardır: "Fecre, o on geceye, çifte ve teke, akıp giden geceye yemin olsun ki: Kıyamet gelecektir. Nasıl, bunlarda aklı olanlar için bir yemin, bu yemine layık hakikatler vardır değil mi?" (Fecr, 89/1-5)

Kadir Gecesi'nin Ramazan ayında gizli olması gibi bu on gecenin de Muharrem, Ramazan ve Zilhicce ayında olduğu konusunda farklı yorumlar yapılmıştır. İlgili ayet ve hadisler dikkatli bir şekilde incelendiğinde üzerine yemin edilen bu on gecenin zilhicce ayının Kurban bayramı ile biten ilk on gecesi olduğu anlaşılmaktadır.

Ramazan ayının son on gecesi, hem Efendimiz'in bu günlerde itikâf yapması, hem de Kadir Gecesi beklentisiyle dikkatli yaşanmaya çalışılıyor. Ancak zilhiccenin bu on gecesi bazen farkına varılmadan geçirilebiliyor. Belki tam farkına varılamayabilir diye Rabb'imiz bu gecelere yemin ettiği gibi ayrıca bu gecelerin yemin etmeye değer büyük geceler olduğunu da bildiriyor.

Üzerine yemin edilen bu mübarek on geceyi gündüzleriyle ihya etmek Müslüman'a az zamanda çok sevap ve mükâfat kazandırır. Bu on geceyi hacca gidenler zaten ibadetle geçiriyorlar. Hacca gitme imkânı bulamayanlar da bu on gecenin ve gündüzlerinin bereketinden istifade etmeye çalışmalıdırlar.

Allah Resûlü (s.a.s.) zamanın bu diliminde yapılan ibadetlerin değerini ifade ederken, "Zilhicce ayının ilk on gününde yapılan ibadet ve ameller öyle faziletli ve öyle hayırlıdır ki, ona denk başka bir gün yoktur." buyurur. Bunun üzerine sahabiler, "Bu günlerde yapılan ibadetler Allah yolunda cihaddan da mı değerli?" diye sorarlar. Efendimiz bu günlerde yapılan ibadetin cihaddan da değerli olduğunu belirtir; ancak bir istisna yapar. O da Allah yolunda şehit olmaktır. Kısacası, Allah yolunda şehit olmak hariç bu on gecede yapılan ibadetler kadar değerli amele rastlanmaz.

Neler yapılabilir?

Bediüzzaman Hazretleri bu on gecenin içindeki Kurban Bayramı arifesinde bin İhlas Sûresi okuma geleneğinin olduğunu söylüyor.

Bazı gelenekler, hurafelerden yola çıkmış ve aslen de pek fayda sağlamazlar. Ancak Bediüzzaman bu geleneği yabana atmıyor. Bunun yanında ömrünün sonlarına doğru bir günde bin İhlas okuyamayınca iki gün önceden başlıyor. Beş yüzünü arife günü, beş yüzüne de bir gün öncesinde okuyor.

Evet, zilhiccenin ilk on gününde yapılan ibadetler çok değerlidir. Hacca gidenler zaten ibadet ortamında bulunuyorlar ve bundan dolayı da başka şeylerle uğraşmaları daha zayıf bir ihtimal. Hacca gidemeyip kendi memleketinde kalanların, bu "mübarek on gece"yi ve gündüzlerini hakkıyla değerlendirmeleri kendileri adına ekstra bir kazanım olacaktır.

Kadir Gecesi'nde, Miraç Kandili'nde ve diğer mübarek gün ve gecelerde ne yapıyorsak, aynısını hatta daha fazlasını bu geceler ve gündüzleri için de yapabiliriz. Özetle:

- Bol bol Kur'an okumak,

- Kur'an'ın günümüzde bize lazım olan ve asrımıza hitap eden tefsirlerini okumak,

- İrtibatımızın bir remiz ve ifadesi olarak Allah Resûlü’ne (sallallâhu aleyhi ve sellem) bolca salavat getirmek,

- Çokça dua ve istiğfar etmek yapabileceklerimiz arasındadır.

Zaten bu zaman diliminin kurbana denk gelen bayram günlerinde teşrik tekbirleriyle hacılara iştirak ediyor, onlarla aynı duyguları biraz olsun paylaşıyoruz. Bununla beraber az önce zikrettiklerimizin yanında gözümüz ve kulağımızla günahlara girmez, dilimizle hep Allah'ı zikreder ve arife dâhil bayram günlerinde ibadet, dua ve istiğfarda kusur etmezsek Efendimiz'in anlattığı sevaplara ulaşır ve ahiret saadetinin anahtarı olan affa mazhar olabiliriz.

07 Aralık 2007

"Teşekkür ederim" demek zor gelmesin!

Görünüşte sadece iki kelimeden ibaret “teşekkür ederim.” Ancak, altında çok manalar gizli ve bazen bir tebessümü ve mutluluğu ateşleyen iki sihirli kelime.

Sabahtan akşama kadar iyice bunalmış bir memura, güzel duygularınızı ifade eden görünüşte basit bir “teşekkür ederim” sözünüz, her ne kadar sizin işinizi yapmak mecburiyetinde bile olsa, onun yorgunluğunu azaltacak, belki de günün bütün stresini evine taşımasına engel olacaktır.

Allah’a şükretmek insanın önemli bir vazifesi. Bunun önemli bir vesilesi de dili ve kalbi teşekküre alıştırmak. Dilimiz ve duygularımız teşekkür etmeyi bilecek ki, Allah’a şükredebilelim. Nitekim, insanı bütün mahiyetiyle çok iyi tanıyan Peygamber Efendimiz şöyle buyurmuştur. “İnsanlara teşekkür etmesini bilmeyen, Allah’a şükredemez.” (Ebu Davud, Edeb 129)

Allah’a şükretmek önemli. Zira, O bizi hiç yoktan yaratmış; yaratmış ve cansız bir varlık yapmamıştır. Canlı olmanın yanında bize diğer canlılardan farklı bir kısım özellikler de vermiştir. Ağaç da canlı, ancak yerinden hareket edememekte; hayvan da canlı, ancak bizim gibi akıl nimetiyle donatılmamıştır. Allah bizi insan olarak yaratmış, dahası Müslüman ve çoğu zaman da sıhhat ve afiyet içinde yaşatmaktadır.

İnsanlara teşekkür ederken de asıl teşekkür edilmesi gerekeni unutmamak lazım. Bir zamanlar insanın “aslında ne kadar zengin” olduğunu ifade etmek için anlatılan bir hikaye okumuştum. “Sen de çok zenginsin” diyordu adam bir fakire. “Nasıl zengin sayılırım ki?” şeklindeki hayretine karşı da bir soruyla cevap veriyordu:

– Gözlerinden sadece bir tanesini kaç milyara satarsın?

Burun, eller, parmaklar, dizler ve en ilginci de baş parmak vurgulanıyordu hikayede. Tabii biz bunları çoğu zaman unutuyoruz. Dökülen saçlarımıza takılıp, rahat nefes alabildiğimizi, gerektiğinde öksürebildiğimizi, acıkınca da yiyebildiğimizi görmezden geliyoruz.

Allah’a şükürden sonra insanlara teşekkür de önemlidir. Kültürümüzde teşekkürü ifade eden birçok kelime vardır.

Kullanmayı bilenlerin sıcak bir tebessüm ve içtenlikle söylediği ‘teşekkür ederim’in yanında, yerine göre bir tebessüm teşekkür manasına gelir.

Bazen de sağ ol! ve sağ olasın! cümlecikleri bu duyguyu dile getirir.

Bazı yerlerde neredeyse unutulmaya veya bilinçli bir şekilde unutturulmaya çalışılan “Allah razı olsun” cümlesi de bizim kültürümüzde teşekkürü ifade eden güllerden biridir. Bu cümle teşekkür manasının yanında bir dua aynı zamanda. Zira Allah razı olduktan sonra bütün dünya küsse ne zararı olabilir ki.

Bizim kültürümüzün bir ürünü olmayan, İngilizce’den tercüme teşekkürler ifadesi var ki; onda öznesi belli bir ‘teşekkür ederim’ cümlesinin sıcaklığı ve samimiliği yok. Ancak o da, “hiç olmazsa” anlayışıyla alışıncaya kadar kullanılabilir.

Çok şahit olunmuştur iyice çatılmış kaşların ve gerilmiş yüzlerin bir ‘teşekkür ederim’ ifadesiyle değiştiğine ve güzelleştiğine.

3 Haziran 2003

Aceleyle verilen karar neye yarar...

Ersin Bey çevresinin sevdiği, kararlarında tutarlı bir insandı. Hiçbir zaman acele karar vermez; öfke üzerine verilen kararların hep hatalı olduğunu ve öfkeye sebep olan şeylerin de çoğu zaman “incir çekirdeğini” bile doldurmadığını söylerdi. Kendisine bu hasleti nasıl kazandığı sorulduğunda çocukluğundan bir olay anlatırdı.

Anlattığına göre kendisi çok çabuk kızan bir çocuktu. Her şeye hemen kızıyor ve bu kızgınlık ve öfke üzerine verdiği kararlarda da genelde yanılıyordu.

Bir gün babası onu karşısına almış ve elindeki kutuyu kendisine uzatırken,

- Oğlum! Senden, senin için bir şey isteyeceğim. Çok sinirli ve ani karar veren birisi olarak görünüyorsun. Hâlbuki bu kadar öfkelendiğin şeylerin çoğu aslında küçük ve basit şeyler. Sana bir teklifim olacak; şu kutuyu al ve seni sinirlendiren bir mesele olduğunda, bütün ayrıntılarıyla o anki duygularını yazıya dök. Sonra bunları kutuya koy. Bir ay sonra kutuyu aç ve yazdığın şeyleri okuyarak nelerin seni sinirlendirdiğini sakin bir kafayla gör. Sonuçta, o kadar büyüttüğün meselenin senin için bile üzerinde bu kadar düşünmeye ve zaman harcamaya değmez şeyler olduğunu göreceksin, demişti.

Ersin, babasının dediğini yaptı ve kendisini öfkelendiren şeyleri, hemen öfke üzerine karar vermeden önce yazmaya ve kutuya atmaya başladı. Ay sonu gelmeden kutu ağzına kadar dolmuştu. “Beni kızdıran ne kadar çok mesele varmış!” diye düşündü. Kâğıtların bazılarını okurken, gülmekten kendini alamıyordu. O kadar küçük meselelere kızmıştı ki, şimdi o mesele küllenince ani bir karar vermediğine şükrediyordu.

Bizim de böyle bir “Sinir Kutumuz” olabilir. Bu kutuya öfkelerimizi, kırgınlıklarımızı, sinirlendiğimiz şeyleri.. vs. yazabiliriz. Öfke ve kızgınlık üzerine hemen karar vermeden önce bunu yaparsak bir ay sonra öfkelendiğimiz bu şeylerin büyüklüğünü(!) de görmüş oluruz. Zannederim, bunların çoğu yazmayı bile gerektirmeyecek şeyler olacaktır. Kim bilir belki de birkaç sene sonra bu kutuya bir şeyler yazıp koymaya bile ihtiyaç kalmayabilir.

                                                                                                                           3 Haziran 2003

Müslüman kendini tavırlarıyla gösterir

Müslüman her hal ve hareketiyle İslam’ın güzelliklerini yaşamalı ve çevresine bunları yansıtmalıdır. O, her yerde kendi gibi, yani Müslüman olarak davranmalıdır. Başkalarının tavır ve davranışları onun kendisini ifade etmesine engel olmamalıdır.

Bir hamal duymuştum; yırtık pırtık elbisesini kibar bir hanımefendiye tamir etmesi için veren. Hanımefendi, “Nasıl olsa bir hamalın elbisesi” diye öylesine, bir oradan bir buradan geçirmişti iğneyi; sanki bir çuval ağzı diker gibi.

Elbiseyi eline alan adam kadına şöyle bir bakmış ve “Hanımefendi, siz benim kılık kıyafetime uyan değil; kendinize yakışan bir şekilde dikmeliydiniz sökükleri.” diyerek teessürünü ifade etmişti.

Zamanla kazanılan alışkanlıklar bir halata benzer. Halat küçük küçük iplikçiklerden oluşur. Bunlar tek tek örülür; sonunda koparılamayacak hale gelirler.

İşte, iyi davranışlar da bir bir edinilir ve bunların tek başına oldukları zaman kaybedilmesi kolaydır. Ancak hepsi bir araya gelince onları hiçbir şey etkileyemez. Müslüman, İslam’ın bütün güzelliklerini kendinde topladığı zaman, artık onun kaybetmesi söz konusu olmayacaktır.

İfadeler biraz abartılı gibi görünse bile şu "yargı"ya tamamen karşı olmak mümkün değildir: “İslam'ın güzelliklerini yaşayan bir hanımın, çöpçüye verdiği çöp poşeti, diğer insanların düğüne götürdüğü hediye paketi kadar güzel olmalıdır.” Zira, Müslüman her şeyiyle örnektir.

                                                                                                                              Temmuz 2003

Ya Güneş Yüz Yılda Bir Doğsaydı!?

2000 yılında aslını İngilizce olarak kaleme aldığım bir hikayeyi Ailem dergisi için biraz geliştirerek Türkçeye çevirmiştim:

      Çok heyecanlıydı o gün. Yerinde duramıyordu. Şirin kasabaları artık dünyaca meşhur olacaktı. Bütün televizyonlar bir aydır kasabalarından bahsediyordu. Çünkü televizyonların, “bugün yaşanacak” dedikleri güneş tutulmasının tüm dünyada en iyi kasabalarından gözetlenebilecek olmasıydı. Hava da pırıl pırıldı.

Günler öncesinden hazırlanmış ve en iyi görebileceği yeri seçmişti. Bir camı “is”e tutmuş ve güneşe bakabilecek hale getirmiş; sonra ona da kanaat etmeyerek, son zamanlarda kasabaya gelen, güneşe bakmak için özel yapılmış gözlüklerden almıştı.

Bu, yüzyılın görebileceği en harika olayıydı. Zaten kasabanın küçük oteli ve çevre kasabaların otelleri de dolmuş ve bazı aileler yurtdışından gelen yabancı misafirlere misafirperverliklerini gösterme ve onlarla ilgilenme fırsatı da bulmuşlardı. Kasaba son bir haftadır cıvıl cıvıldı. Sanki bu musikiye küçük çocukların yanında hayvanlar da katılmışlardı.

Kuzular meleşiyor; köyün sevimli küçük köpekleri heyecan içinde bir o yana bir bu yana koşuşturuyorlardı.

Sabah erken kalkmış ve günler öncesinden tespit ettiği yere kendisinden önce kimse gelmesin giye erkenden gitmeye karar vermişti. Hazırladığı bütün aletleri aldı. Hatta amcasından ödünç istediği fotoğraf makinesini de bir yedek film ve birkaç pille yanına almayı unutmadı.

Büyük bir heyecanla yola koyuldu. Daha birkaç adım atmamıştı ki, bütün kasabanın çok iyi tanıyıp bazılarının “veli” bazılarının da “evliya gibi adam” dediği Kemal dedeyle karşılaştı. Kemal dedenin kasabada herhangi bir kimseye bağırması bir yana, yüksek sesle bile konuştuğunu gören olmamıştı. O herkesin Kemal dedesiydi. Gerek yaşı gerekse tavırlarıyla tam kemâle ermiş bir adamdı.

Nedense Kemal dede sakin görünüyordu. Hâlbuki birazdan kasabaları, belki bir daha göremeyeceği bir şeye şahit olacaktı. Günler öncesinden naklen yayın araçları gelmişti.

Kemal dedeye takılmak için sordu:

- Sen ilgilenmiyor musun?” Sonra da anlattı bütün olacakları. Kemal dede:

- Hımm! dedi. Demek bundanmış bütün hareketlilik bunca zamandır. Ve sanki ders verir gibi devam etti:

- Evladım ilgilenmiyor musun? dedin ya. Bu gördüğün Allah teâlânın kâinata yerleştirdiği bir “kanunu” ve aynı zamanda bir “sanatı”dır. Aslında ilginçtir de. Ancak ben, bundan daha dikkat çekicisini kırk yıldır, her sabah seyrediyorum.

Sözün burasında şaşırma sırası kendisine gelmişti. Heyecanla ve kekeleyerek sordu:

- Neymiş ki o?

- Şaşırdın, değil mi? dedi Kemal dede. Şaşırmakta haklısın. Sen de diğer insanlar gibisin. Önlerindeki kocaman kâinatı, bütün incelikleri ile göremeyince, -gerçekten enteresan olsa bile- bir arının kendindeki mucizeyi görmeyip, peteğe yazdığı Allah lafzına takılıp kalabiliyorlar.

Ben kırk yıldır neredeyse her sabah, namazımı kıldıktan sonra, yanıma atıştıracak bir şeyler de alarak karşı tepelere çıkar ve Allah’ın harika bir sanatı olan “güneşin doğuşu”nu seyrederim. Bazen, sanki bu gafil insanların gafletini atmak için “bir gün olsun doğmayayım” dercesine bulutların arkasına saklanarak olsa da her gün dünyamızı aydınlatan o muhteşem sanatı seyrederim.

- Düşün! Şayet Güneş 100 yılda bir doğsaydı.! Hayal edebiliyor musun insanlar neler yapardı, onu seyretmek için neler? Günler öncesinden tepelere çıkar, benim her sabah zevkle seyrettiğim o sahneyi görebilmek için birçok tertibat alırlardı. Sadece bununla sınırlı değil insanın gafleti.

- Bir de şunu düşün.. Erik ağaçları 40 senede bir çiçek açsaydı..!

- Kirazların yeniden meyve vermesi için bir asır beklememiz gerekseydi..! Ne hoş olurdu insanların şu anda ülfet dolayısıyla farkına varmadıkları bu güzelliklere koşmasını seyretmek.

Dersini almıştı. Bugün, Allah’ın büyük bir sanatını, “güneş tutulması”nı seyrettikten sonra, diğer günlerde farkına varamadığı sanatları daha bir dikkatli temaşa edecekti…

17 Aralık 2002